Polski ruch ludowy to jedna z najstarszych formacji politycznych w Europie. Ruch ten stanowił ważną część składową procesu historycznego. Był jednym z trzech wielkich nurtów politycznych - obok narodowego i socjalistycznego - które wywarły największy wpływ na losy narodu i państwa w XX wieku.

W czasie swej ponad stuletniej działalności polski ruch ludowy zawsze manifestował swój narodowy charakter, odwoływał się do tradycji niepodległościowych, demokratycznych i chrześcijańskich. Prowadząc szeroką działalność organizacyjną, partie ludowe w znacznym stopniu przyczyniły się do wzrostu świadomości narodowej, społecznej i politycznej mieszkańców wsi.

Na przestrzeni ponad wieku swej działalności polski ruch ludowy ogniskował się w około 50 różnych partiach politycznych. Ruch ludowy to jednak nie tylko partie polityczne, ale także znaczący ruch społeczny - wiele organizacji społecznych, gospodarczych, kulturalnych i oświatowych, które orientowały się politycznie na system wartości reprezentowany przez ludowców. Do organizacji tych należały: kółka rolnicze, straże ogniowe, chóry, amatorskie zespoły artystyczne i teatry ludowe, ruch młodowiejski, uniwersytety ludowe, szkolnictwo rolnicze i wiele innych. W sumie ponad 100 różnych organizacji.

Pierwsza samodzielna partia ludowa - Stronnictwo Ludowe w Galicji powstało w 1895 roku, w czasach gdy Polska była pod zaborami. W kilka lat później podobne ugrupowania chłopskie utworzono na ziemiach polskich pod zaborem rosyjskim i pruskim. Za najważniejszy cel w tym okresie ludowcy uznawali odzyskanie przez Polskę niepodległości oraz wprowadzenie postępowych reform społecznych i politycznych.

Wkład działaczy i ugrupowań chłopskich w roku 1918 w odzyskanie niepodległości Polski i tworzenie nowych struktur państwa był znaczny. To właśnie polscy chłopi i Rząd Obrony Narodowej kierowany przez Wincentego Witosa przyczynili się do obrony państwowości polskiej zagrożonej rewolucją i najazdem bolszewickim w 1920 roku. Ludowcy wnosili swój wkład w tworzenie fundamentów silnego Państwa i kształtowanie życia narodu w myśl zasad demokracji i społecznej sprawiedliwości oraz wprowadzenie postępowych reform społecznych i politycznych w myśl hasła: "ziemia, władza i oświata dla ludu".

W pierwszych sejmach II Rzeczypospolitej chłopi stanowili najliczniejszą grupę wśród posłów. Sejm kadencji 1919-1922 uchwalił najbardziej demokratyczną w ówczesnej Europie konstytucję (tzw. Konstytucję Marcową). Wincenty Witos trzykrotnie piastował urząd premiera w latach 1920, 1923 i 1926. W pierwszych sześciu ekipach rządowych ludowcom powierzono 19 tek ministerialnych. Chlubą polskiego parlamentaryzmu był polityk ludowy, marszałek Sejmu w latach 1922-1928 Maciej Rataj, który dwukrotnie ratował Polskę od wojny domowej, raz po tragicznej śmierci Gabriela Narutowicza, drugi raz po przewrocie majowym Józefa Piłsudskiego w 1926 roku.

W okresie międzywojennym ruch ludowy był głównym obrońcą polskiej demokracji oraz praw i wolności ludu. Powstałe w marcu 1931 roku w wyniku zjednoczenia stronnictw chłopskich - Stronnictwo Ludowe - było jednym z głównych reprezentantów interesów wsi. Było najliczniejszą opozycyjną partią polityczną, łącznie z organizacją młodochłopską - Związkiem Młodzieży Wiejskiej RP "Wici" - u schyłku II RP liczącą ponad 200 tysięcy członków. W sierpniu 1937 roku ludowcy wystąpili przeciwko łamaniu praw obywatelskich i demokratycznych przez rządy sanacji w Wielkim Strajku Chłopskim.

1939-1949

W czasie II wojny światowej ruch ludowy był współtwórcą i jednym z głównych filarów Polskiego Państwa Podziemnego. Ludowcy zdobyli duże wpływy w rządzie emigracyjnym w Londynie, jak i jego delegaturach w kraju. Po tragicznej śmierci gen. Władysława Sikorskiego funkcję premiera rządu polskiego pełnił Stanisław Mikołajczyk.

W podziemiu ludowcy stworzyli silną partię konspiracyjną - Stronnictwo Ludowe "Roch" oraz powołali własną organizację zbrojną - Bataliony Chłopskie. Pod względem liczebności BCh były po Armii Krajowej drugą siłą zbrojną Państwa Podziemnego. W czynnej walce z okupantem uczestniczyło 157 tysięcy żołnierzy BCh.

Specjalnych BCh przeprowadziło kilka tysięcy akcji bojowych. Bataliony Chłopskie jako pierwsze przystąpiły do otwartych walk przeciwko okupantowi. Występując w obronie wysiedlanej ludności Zamojszczyzny, żołnierze BCh stoczyli bitwy pod Wojdą, Zaborecznem i Różą, które były początkiem działań zbrojnych w całym kraju.

Znaczącymi organizacjami konspiracyjnego ruchu ludowego na wsi były także istniejące od 1941 roku Związek Pracy Ludowej "Orka" i Ludowy Związek Kobiet, liczący około 20 tys. osób. Z jego szeregów rekrutowały się członkinie Zielonego Krzyża, niosącego pomoc sanitarną żołnierzom BCh oraz prześladowanym przez okupanta. W okresie okupacji zginęło ponad 10 tysięcy działaczy ludowych i żołnierzy BCh.

Po wyzwoleniu, gdy Polska znalazła się w zasięgu wpływów polityki sowieckiej, a władzę w kraju przejęli komuniści, ludowcy zorganizowani w Polskim Stronnictwie Ludowym - milionowej partii kierowanej przez Stanisława Mikołajczyka - nie godząc się z narzucanym systemem, podjęli walkę polityczną o wolność i demokrację.

W swym programie PSL głosiło założenia ideologii agraryzmu, odrzucenie dyktatury proletariatu i kierowniczej roli partii robotniczej. W budowie nowego ładu społecznego proponowali koncepcję "trzeciej drogi", mającej stanowić pośrednią formę ustrojową pomiędzy kapitalizmem a socjalizmem. Stronnictwo stanęło w opozycji wobec linii politycznej partii komunistycznej, licząc na zwycięstwo w wyborach parlamentarnych.

Pomimo szerokiego poparcia społeczeństwa i Kościoła, w wyniku fałszerstw w wyborach do sejmu w 1947 roku, szykan i aresztowań, PSL poniosło klęskę. Represje wobec działaczy PSL doprowadziły do rozbicia Stronnictwa. Jego przywódca Stanisław Mikołajczyk, zagrożony aresztowaniem, musiał nielegalnie wyjechać z Polski.

Była to klęska polskiej demokracji, początek totalitaryzmu w Polsce trwającego przez kolejne półwiecze. Od tego czasu ruch ludowy działał w szczególnych warunkach systemu komunistycznego. Był to okres poszukiwań własnej drogi i miejsca dla ruchu ludowego w zaistniałej rzeczywistości, a także wielu rozczarowań, błędów.

1949-1989

Zjednoczone Stronnictwo Ludowe powstałe w 1949 r. w wyniku gry politycznej i manipulacji obozu komunistycznego nie było samodzielną formacją. Będąc przez blisko czterdzieści lat jedyną legalną strukturą dla działalności politycznej ludowców, skupiło w swych szeregach - obok ludzi nie związanych ideowo z ruchem ludowym - wielu autentycznych działaczy chłopskich, którzy pomimo ograniczeń i trudności starali się w narzuconych ramach organizacyjnych bronić interesów wsi i jej mieszkańców, zachować ciągłość polityczną i tradycje ruchu ludowego oraz wypracować nowe koncepcje rozwoju wsi i rolnictwa.

W okresie stalinowskim ZSL zmuszane było do realizowania założeń programowych komunistów i dostosowywania się do ich praktyki działania, w której zakładano, że Stronnictwo będzie współdziałać przy kolektywizacji polskiego rolnictwa. Idea kolektywizacji była jednak całkowicie sprzeczna z tradycją ruchu ludowego, w którego programach indywidualna własność i własny warsztat chłopa był istotą modelu gospodarczego Polski

Władze ZSL opanowane przez działaczy "lewicy rewolucyjnej" zmierzały do budowania modelu marksistowskiej partii ludowej. Rodzący się w powiatach i gminach samoistny sprzeciw ze strony byłych działaczy PSL i SL, którzy odczytywali te działania jako zamiar całkowitego podporządkowania i wtopienia ZSL w struktury partii, był bezwzględnie tępiony poprzez represje władz bezpieczeństwa i działania kontroli partyjnej.

W okresie przemian październikowych 1956 r., gdy nastąpiło rozluźnienie kontroli PZPR, w ZSL podjęto działania w kierunku odzyskania tożsamości, a także próby reaktywowania Polskiego Stronnictwa Ludowego. Wyrazem tych tendencji był powrót w szeregi Stronnictwa około 100 tysięcy działaczy PSL, a także głębokie zmiany w kierownictwie.

Krótki okres popaździernikowej odwilży pozwolił ludowcom na odzyskanie części wpływów w organizacjach gospodarczych i społecznych. W 1957 r. powstał Związek Młodzieży Wiejskiej. Władze ZSL wyodrębniły i powołały do życia Wydawnictwo Prasowe, usamodzielniły Ludową Spółdzielnię Wydawniczą.

W początku lat sześćdziesiątych, kiedy PZPR pod przywództwem Władysława Gomułki odzyskiwała władzę i likwidowała zdobycze października, ZSL kierowane przez byłych działaczy lewicy PSL przygotowało nową strategię działania, w której tradycja i historia miały odgrywać pierwszoplanową rolę. Powołano wówczas do życia Zakład Historii Ruchu Ludowego.

Wzmożono także działalność, wykorzystując wszelkie tarcia i rozgrywki wewnętrzne PZPR. Szczególnie kładziono nacisk na inicjowanie wszelkich działań społecznych, które nie tylko aktywizowały środowisko wiejskie, ale przyczyniały się do modernizacji wsi i polepszania warunków życia (elektryfikacja, kanalizacja wsi, budowa dróg itp.)

Po kolejnym kryzysie gospodarczym i politycznym w latach siedemdziesiątych władze PZPR poszły na pewne ustępstwa wobec ZSL, które miały strategiczne znaczenie dla rozwoju wsi. Z inicjatywy ludowców zapadły decyzje o zniesieniu obowiązkowych dostaw, o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym rolników i zabezpieczeniu ich starości w postaci rent i emerytur. W konsekwencji jednak, pod presją PZPR, Stronnictwo musiało przyjąć program partii jako własny. W drugiej połowie lat siedemdziesiątych nastąpiła etatyzacja, centralizacja i ogromny rozwój aparatu partyjnego ZSL, który zdominował działającą dotąd w większości społecznie strukturę.

Lata osiemdziesiąte były okresem kluczowym dla odzyskiwania tożsamości przez ruch ludowy. ZSL mogło mieć coraz większy wpływ na życie polityczne, czego wymownym przykładem było wprowadzenie do konstytucji w 1983 r., dzięki inicjatywie ludowców, zapisu o gwarancji trwałości indywidualnych gospodarstw rolniczych. Było to podważeniem fundamentów doktryny marksistowskiej o wyższości gospodarki uspołecznionej nad indywidualną i ostatecznym odejściem od idei kolektywizacji.

W szeregach Stronnictwa coraz mocniej budziła się potrzeba uzyskania własnej tożsamości politycznej. Coraz większą presję na władze centralne wywierały struktury terenowe ZSL, które najwcześniej wyzwoliły się spod wpływu PZPR. Coraz częściej dochodziło do konfliktów na komisjach współdziałania partii politycznych, gdzie przedstawiciele ZSL w sposób jednoznaczny stawali i bronili swoich racji. Na posiedzeniach władz centralnych i terenowych mówiono o odmienności programowej i ideowej Stronnictwa, o jego aspiracjach do sprawowania władzy.

Podejmowano też samodzielne działania polityczne. "Okrągły stół" i czerwcowe wybory 1989 roku przyspieszyły procesy odzyskania tożsamości przez Stronnictwo. 17 sierpnia 1989 r. w zostało podpisane porozumienie miedzy NSZZ "Solidarność", ZSL i SD w sprawie utworzenia koalicji rządowej. Powstał pierwszy, powojenny, niekomunistyczny rząd Tadeusza Mazowieckiego.

Zjednoczone Stronnictwo Ludowe w listopadzie 1989 r. na XI Nadzwyczajnym Kongresie, który był jednocześnie Kongresem Odrodzenia Ruchu Ludowego zakończyło swą działalność.

Po 1989 roku

Polskie Stronnictwo Ludowe jest spadkobiercą historycznych tradycji politycznego ruchu ludowego w Polsce. Nawiązuje do dorobku partii chłopskich okresu międzywojennego i ruchu oporu w latach okupacji hitlerowskiej. Jest bezpośrednim kontynuatorem PSL utworzonego przez Wincentego Witosa i Stanisława Mikołajczyka w 1945 roku.

Obecne PSL powstało na Kongresie Jedności Ruchu Ludowego 5 maja 1990 r. w Warszawie, który był uwieńczeniem procesu jednoczenia się różnych partii i środowisk ludowych, rozpoczętego w 1988 roku. W jego skład weszły: Polskie Stronnictwo Ludowe - Odrodzenie powstałe na bazie Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego, Polskie Stronnictwo Ludowe (wilanowskie) skupiające głównie działaczy PSL z lat 1945-1947 oraz inne ugrupowania ludowe.

W 1991 roku stery partii obejmuje 33-letni Waldemar Pawlak, który rok później zostaje najmłodszym w historii Polski premierem. Ludowcy współtworzą rząd jeszcze trzykrotnie, w latach 1993-1997, 2001-2003 i 2007-2015. W tym czasie bezrobocie w kraju spada z poziomu blisko 20% do poniżej 10%, a pensje wzrastają ponad czterokrotnie.

PSL jest też współautorem dwóch największych sukcesów polskiej polityki ostatnich 26 lat – wstąpienia do NATO i Unii Europejskiej. Już 2 lutego 1994 roku premier Pawlak podczas wizyty w Kwaterze Głównej NATO w Brukseli podpisuje Dokument Ramowy Partnerstwa dla Pokoju, który był fundamentem naszego wstąpienia w struktury Sojuszu.

Z kolei w 2002 roku, dzięki twardym negocjacjom prezesa PSL Jarosława Kalinowskiego, w Kopenhadze polscy rolnicy już w pierwszym roku członkostwa otrzymali dopłaty bezpośrednie w wysokości 55% średniej unijnej. Pierwotnie proponowano Polsce około 25%. To również dzięki ludowcom, Polska będzie miała największy budżet unijny na lata 2014-2020 spośród wszystkich państw członkowskich – blisko 500 mld zł.

W 2001 roku, zdobywszy 42 mandaty poselskie i 4 senatorskie, Polskie Stronnictwo Ludowe powróciło do koalicji ze zwycięskim SLD i Unią Pracy. Wicepremierem z ramienia partii został Jarosław Kalinowski.
W marcu 2003 roku PSL wystąpił z koalicji, wskutek czego rząd Leszka Millera uzyskał charakter mniejszościowy.
W 2004 roku na stanowisku prezesa partii Janusz Wojciechowski zastąpił Jarosława Kalinowskiego, a od stycznia 2005 roku u sterów partii znowu stanął Waldemar Pawlak.
Wybory parlamentarne 2005 zakończyły się dla ludowców zdobyciem 25 mandatów w Sejmie i 2 w Senacie. Partia nadal pozostawała w opozycji. Z kolei w wyborach prezydenckich w tym samym roku o fotel głowy państwa ponownie ubiegał się Kalinowski, którego poparło 1,80% wyborców.
Przyspieszone wybory parlamentarne 2007 zwiększyły reprezentację PSL-u w Sejmie do 31 posłów, jednak partia nie uzyskała mandatów w Senacie. Za to wróciła do rządu, tym razem w koalicji z Platformą Obywatelską. Wicepremierem z ramienia ludowców został Waldemar Pawlak, a po jego odejściu z funkcji szefa partii w 2012 roku – Janusz Piechociński. Jednak wcześniej Pawlak wystartował w wyborach prezydenckich, w których zdobył poparcie 1,75% głosujących. Wybory parlamentarne 2011 zakończyły się dla partii zdobyciem 28 mandatów poselskich i 2 senatorskich. W wyborach prezydenckich 2015 ludowców reprezentował Adam Jarubas, uzyskując wynik 1,60% głosów. PSL pozostawał w koalicji rządowej do końca 2015 roku. W wyniku kolejnych wyborów parlamentarnych ludowcy, ledwo przekraczając próg wyborczy, zdobyli 16 mandatów w Sejmie i jeden w Senacie, a wskutek przejęcia władzy przez Prawo i Sprawiedliwość znaleźli się w opozycji parlamentarnej. Zmieniły się również władze partii. Nowym prezesem PSL-u (a zarazem przewodniczącym klubu parlamentarnego partii) został Władysław Kosiniak-Kamysz. W wyborach do Parlamentu Europejskiego ludowcy uzyskiwali 3-4 mandaty, a europosłowie tego ugrupowania przynależą do Europejskiej Partii Ludowej.
Ideologią Polskiego Stronnictwa Ludowego jest neoagraryzm i chrześcijańska demokracja. Partia opowiada się za interwencjonizmem państwowym (zwłaszcza w rolnictwie) i zwolnieniem tempa prywatyzacji. Jest przeciwna przywróceniu kary śmierci, eutanazji, aborcji i rejestracji związków homoseksualnych. Popiera członkostwo Polski w Unii Europejskiej, jednak domaga się współpracy z innymi państwami na zasadach równorzędnych. Polskie Stronnictwo Ludowe postuluje likwidację Senatu i zwiększenie decentralizacji państwa. Domaga się odpolitycznienie mechanizmu wyboru organów konstytucyjnych państwa (takich jak Trybunał Konstytucyjny), uproszczenia działalności gospodarczej i wprowadzenia podatku rodzinnego. Szeroko wspiera agroturystykę.

Polskie Stronnictwo Ludowe jest partią ogólnonarodową, o charakterze centrowym, opierającą się na wartościach ludowych, narodowych i chrześcijańskich, rozwijającą ideologię agraryzmu. Najwyższą władzą w PSL jest Kongres, zwoływany co cztery lata, a między Kongresami - Rada Naczelna. Najwyższym organem wykonawczym jest Naczelny Komitet Wykonawczy.

Współczesne PSL nawiązuje do dorobku partii chłopskich okresu międzywojennego. Opieramy naszą działalność na wartościach ludowych, narodowych i chrześcijańskich.

PSL jest najliczniejszą partią polityczną w Polsce. Skupia około 140 tysięcy członków. Posiada struktury we wszystkich województwach, w 90% gmin i w około 35% wsi, a także w osiedlach i dzielnicach wielkich aglomeracji.

Przed wyborami samorządowymi w 2024 roku część polityków koalicji rządzącej apelowała, aby Koalicja Obywatelska, Polska 2050, Polskie Stronnictwo Ludowe oraz Lewica stworzyły jedną listę na wybory samorządowe. Początkowo miały powstać dwie listy Koalicja KO-L oraz PL2050-PSL. Ostatecznie ugrupowania te wystartowały w wyborach samorządowych w trzech blokach w takiej samej konfiguracji jak w wyborach parlamentarnych. Współpraca kontynuowana była po wyborach, w których koalicja zdobyła większość w 12 sejmikach na 16 możliwych.

Koalicja KO-PSL-PL2050-NL, Koalicja KO-TD-NL (popularyzowana nazwa: Koalicja 15 października 2024) – polska koalicja rządowa Koalicji Obywatelskiej (Platforma Obywatelska, Inicjatywa Polska, Nowoczesna), Polski 2050, Polskiego Stronnictwa Ludowego (PSL i Polska 2050 w czasie wyborów współtworzyły Trzecią Drogę) i Nowej Lewicy.
Umowa koalicyjna pomiędzy ugrupowaniami tworzącymi rząd została podpisana 10 listopada 2023 roku, zaś popierany przez koalicję trzeci rząd Donalda Tuska został zaprzysiężony przez prezydenta 13 grudnia 2023 roku
Ugrupowania tworzące koalicję reprezentują szerokie spektrum poglądów – w jej skład wchodzą partie prezentujące poglądy od lewicowych po centroprawicowe. Koalicja dysponuje w Sejmie X kadencji 239 mandatami, a także jest wspierana przez Lewicę Razem (8 mandatów), która w czasie wyborów parlamentarnych startowała z list Nowej Lewicy oraz posła niezależnego Adama Gomołę, który w czasie wyborów parlamentarnych startował z list Trzeciej Drogi.

Z Polskim Stronnictwem Ludowym ideowo i programowo utożsamiają się: Związek Młodzieży Wiejskiej, Towarzystwo Uniwersytetów Ludowych i Ludowe Towarzystwo Naukowo-Kulturalne.