Polski ruch ludowy to jedna z najstarszych formacji politycznych w Europie. Ruch ten stanowił ważną część składową procesu historycznego. Był jednym z trzech wielkich nurtów politycznych - obok narodowego i socjalistycznego - które wywarły największy wpływ na losy narodu i państwa w XX wieku.

W czasie swej ponad stuletniej działalności polski ruch ludowy zawsze manifestował swój narodowy charakter, odwoływał się do tradycji niepodległościowych, demokratycznych i chrześcijańskich. Prowadząc szeroką działalność organizacyjną, partie ludowe w znacznym stopniu przyczyniły się do wzrostu świadomości narodowej, społecznej i politycznej mieszkańców wsi.

Na przestrzeni ponad wieku swej działalności polski ruch ludowy ogniskował się w około 50 różnych partiach politycznych. Ruch ludowy to jednak nie tylko partie polityczne, ale także znaczący ruch społeczny - wiele organizacji społecznych, gospodarczych, kulturalnych i oświatowych, które orientowały się politycznie na system wartości reprezentowany przez ludowców. Do organizacji tych należały: kółka rolnicze, straże ogniowe, chóry, amatorskie zespoły artystyczne i teatry ludowe, ruch młodowiejski, uniwersytety ludowe, szkolnictwo rolnicze i wiele innych. W sumie ponad 100 różnych organizacji.

Pierwsza samodzielna partia ludowa - Stronnictwo Ludowe w Galicji powstało w 1895 roku, w czasach gdy Polska była pod zaborami. W kilka lat później podobne ugrupowania chłopskie utworzono na ziemiach polskich pod zaborem rosyjskim i pruskim. Za najważniejszy cel w tym okresie ludowcy uznawali odzyskanie przez Polskę niepodległości oraz wprowadzenie postępowych reform społecznych i politycznych.

Wkład działaczy i ugrupowań chłopskich w roku 1918 w odzyskanie niepodległości Polski i tworzenie nowych struktur państwa był znaczny. To właśnie polscy chłopi i Rząd Obrony Narodowej kierowany przez Wincentego Witosa przyczynili się do obrony państwowości polskiej zagrożonej rewolucją i najazdem bolszewickim w 1920 roku. Ludowcy wnosili swój wkład w tworzenie fundamentów silnego Państwa i kształtowanie życia narodu w myśl zasad demokracji i społecznej sprawiedliwości oraz wprowadzenie postępowych reform społecznych i politycznych w myśl hasła: "ziemia, władza i oświata dla ludu".

W pierwszych sejmach II Rzeczypospolitej chłopi stanowili najliczniejszą grupę wśród posłów. Sejm kadencji 1919-1922 uchwalił najbardziej demokratyczną w ówczesnej Europie konstytucję (tzw. Konstytucję Marcową). Wincenty Witos trzykrotnie piastował urząd premiera w latach 1920, 1923 i 1926. W pierwszych sześciu ekipach rządowych ludowcom powierzono 19 tek ministerialnych. Chlubą polskiego parlamentaryzmu był polityk ludowy, marszałek Sejmu w latach 1922-1928 Maciej Rataj, który dwukrotnie ratował Polskę od wojny domowej, raz po tragicznej śmierci Gabriela Narutowicza, drugi raz po przewrocie majowym Józefa Piłsudskiego w 1926 roku.

W okresie międzywojennym ruch ludowy był głównym obrońcą polskiej demokracji oraz praw i wolności ludu. Powstałe w marcu 1931 roku w wyniku zjednoczenia stronnictw chłopskich - Stronnictwo Ludowe - było jednym z głównych reprezentantów interesów wsi. Było najliczniejszą opozycyjną partią polityczną, łącznie z organizacją młodochłopską - Związkiem Młodzieży Wiejskiej RP "Wici" - u schyłku II RP liczącą ponad 200 tysięcy członków. W sierpniu 1937 roku ludowcy wystąpili przeciwko łamaniu praw obywatelskich i demokratycznych przez rządy sanacji w Wielkim Strajku Chłopskim.

1939-1949

W czasie II wojny światowej ruch ludowy był współtwórcą i jednym z głównych filarów Polskiego Państwa Podziemnego. Ludowcy zdobyli duże wpływy w rządzie emigracyjnym w Londynie, jak i jego delegaturach w kraju. Po tragicznej śmierci gen. Władysława Sikorskiego funkcję premiera rządu polskiego pełnił Stanisław Mikołajczyk.

W podziemiu ludowcy stworzyli silną partię konspiracyjną - Stronnictwo Ludowe "Roch" oraz powołali własną organizację zbrojną - Bataliony Chłopskie. Pod względem liczebności BCh były po Armii Krajowej drugą siłą zbrojną Państwa Podziemnego. W czynnej walce z okupantem uczestniczyło 157 tysięcy żołnierzy BCh.

Specjalnych BCh przeprowadziło kilka tysięcy akcji bojowych. Bataliony Chłopskie jako pierwsze przystąpiły do otwartych walk przeciwko okupantowi. Występując w obronie wysiedlanej ludności Zamojszczyzny, żołnierze BCh stoczyli bitwy pod Wojdą, Zaborecznem i Różą, które były początkiem działań zbrojnych w całym kraju.

Znaczącymi organizacjami konspiracyjnego ruchu ludowego na wsi były także istniejące od 1941 roku Związek Pracy Ludowej "Orka" i Ludowy Związek Kobiet, liczący około 20 tys. osób. Z jego szeregów rekrutowały się członkinie Zielonego Krzyża, niosącego pomoc sanitarną żołnierzom BCh oraz prześladowanym przez okupanta. W okresie okupacji zginęło ponad 10 tysięcy działaczy ludowych i żołnierzy BCh.

Po wyzwoleniu, gdy Polska znalazła się w zasięgu wpływów polityki sowieckiej, a władzę w kraju przejęli komuniści, ludowcy zorganizowani w Polskim Stronnictwie Ludowym - milionowej partii kierowanej przez Stanisława Mikołajczyka - nie godząc się z narzucanym systemem, podjęli walkę polityczną o wolność i demokrację.

W swym programie PSL głosiło założenia ideologii agraryzmu, odrzucenie dyktatury proletariatu i kierowniczej roli partii robotniczej. W budowie nowego ładu społecznego proponowali koncepcję "trzeciej drogi", mającej stanowić pośrednią formę ustrojową pomiędzy kapitalizmem a socjalizmem. Stronnictwo stanęło w opozycji wobec linii politycznej partii komunistycznej, licząc na zwycięstwo w wyborach parlamentarnych.

Pomimo szerokiego poparcia społeczeństwa i Kościoła, w wyniku fałszerstw w wyborach do sejmu w 1947 roku, szykan i aresztowań, PSL poniosło klęskę. Represje wobec działaczy PSL doprowadziły do rozbicia Stronnictwa. Jego przywódca Stanisław Mikołajczyk, zagrożony aresztowaniem, musiał nielegalnie wyjechać z Polski.

Była to klęska polskiej demokracji, początek totalitaryzmu w Polsce trwającego przez kolejne półwiecze. Od tego czasu ruch ludowy działał w szczególnych warunkach systemu komunistycznego. Był to okres poszukiwań własnej drogi i miejsca dla ruchu ludowego w zaistniałej rzeczywistości, a także wielu rozczarowań, błędów.

1949-1989

Zjednoczone Stronnictwo Ludowe powstałe w 1949 r. w wyniku gry politycznej i manipulacji obozu komunistycznego nie było samodzielną formacją. Będąc przez blisko czterdzieści lat jedyną legalną strukturą dla działalności politycznej ludowców, skupiło w swych szeregach - obok ludzi nie związanych ideowo z ruchem ludowym - wielu autentycznych działaczy chłopskich, którzy pomimo ograniczeń i trudności starali się w narzuconych ramach organizacyjnych bronić interesów wsi i jej mieszkańców, zachować ciągłość polityczną i tradycje ruchu ludowego oraz wypracować nowe koncepcje rozwoju wsi i rolnictwa.

W okresie stalinowskim ZSL zmuszane było do realizowania założeń programowych komunistów i dostosowywania się do ich praktyki działania, w której zakładano, że Stronnictwo będzie współdziałać przy kolektywizacji polskiego rolnictwa. Idea kolektywizacji była jednak całkowicie sprzeczna z tradycją ruchu ludowego, w którego programach indywidualna własność i własny warsztat chłopa był istotą modelu gospodarczego Polski

Władze ZSL opanowane przez działaczy "lewicy rewolucyjnej" zmierzały do budowania modelu marksistowskiej partii ludowej. Rodzący się w powiatach i gminach samoistny sprzeciw ze strony byłych działaczy PSL i SL, którzy odczytywali te działania jako zamiar całkowitego podporządkowania i wtopienia ZSL w struktury partii, był bezwzględnie tępiony poprzez represje władz bezpieczeństwa i działania kontroli partyjnej.

W okresie przemian październikowych 1956 r., gdy nastąpiło rozluźnienie kontroli PZPR, w ZSL podjęto działania w kierunku odzyskania tożsamości, a także próby reaktywowania Polskiego Stronnictwa Ludowego. Wyrazem tych tendencji był powrót w szeregi Stronnictwa około 100 tysięcy działaczy PSL, a także głębokie zmiany w kierownictwie.

Krótki okres popaździernikowej odwilży pozwolił ludowcom na odzyskanie części wpływów w organizacjach gospodarczych i społecznych. W 1957 r. powstał Związek Młodzieży Wiejskiej. Władze ZSL wyodrębniły i powołały do życia Wydawnictwo Prasowe, usamodzielniły Ludową Spółdzielnię Wydawniczą.

W początku lat sześćdziesiątych, kiedy PZPR pod przywództwem Władysława Gomułki odzyskiwała władzę i likwidowała zdobycze października, ZSL kierowane przez byłych działaczy lewicy PSL przygotowało nową strategię działania, w której tradycja i historia miały odgrywać pierwszoplanową rolę. Powołano wówczas do życia Zakład Historii Ruchu Ludowego.

Wzmożono także działalność, wykorzystując wszelkie tarcia i rozgrywki wewnętrzne PZPR. Szczególnie kładziono nacisk na inicjowanie wszelkich działań społecznych, które nie tylko aktywizowały środowisko wiejskie, ale przyczyniały się do modernizacji wsi i polepszania warunków życia (elektryfikacja, kanalizacja wsi, budowa dróg itp.)

Po kolejnym kryzysie gospodarczym i politycznym w latach siedemdziesiątych władze PZPR poszły na pewne ustępstwa wobec ZSL, które miały strategiczne znaczenie dla rozwoju wsi. Z inicjatywy ludowców zapadły decyzje o zniesieniu obowiązkowych dostaw, o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym rolników i zabezpieczeniu ich starości w postaci rent i emerytur. W konsekwencji jednak, pod presją PZPR, Stronnictwo musiało przyjąć program partii jako własny. W drugiej połowie lat siedemdziesiątych nastąpiła etatyzacja, centralizacja i ogromny rozwój aparatu partyjnego ZSL, który zdominował działającą dotąd w większości społecznie strukturę.

Lata osiemdziesiąte były okresem kluczowym dla odzyskiwania tożsamości przez ruch ludowy. ZSL mogło mieć coraz większy wpływ na życie polityczne, czego wymownym przykładem było wprowadzenie do konstytucji w 1983 r., dzięki inicjatywie ludowców, zapisu o gwarancji trwałości indywidualnych gospodarstw rolniczych. Było to podważeniem fundamentów doktryny marksistowskiej o wyższości gospodarki uspołecznionej nad indywidualną i ostatecznym odejściem od idei kolektywizacji.

W szeregach Stronnictwa coraz mocniej budziła się potrzeba uzyskania własnej tożsamości politycznej. Coraz większą presję na władze centralne wywierały struktury terenowe ZSL, które najwcześniej wyzwoliły się spod wpływu PZPR. Coraz częściej dochodziło do konfliktów na komisjach współdziałania partii politycznych, gdzie przedstawiciele ZSL w sposób jednoznaczny stawali i bronili swoich racji. Na posiedzeniach władz centralnych i terenowych mówiono o odmienności programowej i ideowej Stronnictwa, o jego aspiracjach do sprawowania władzy.

Podejmowano też samodzielne działania polityczne. "Okrągły stół" i czerwcowe wybory 1989 roku przyspieszyły procesy odzyskania tożsamości przez Stronnictwo. 17 sierpnia 1989 r. w zostało podpisane porozumienie miedzy NSZZ "Solidarność", ZSL i SD w sprawie utworzenia koalicji rządowej. Powstał pierwszy, powojenny, niekomunistyczny rząd Tadeusza Mazowieckiego.

Zjednoczone Stronnictwo Ludowe w listopadzie 1989 r. na XI Nadzwyczajnym Kongresie, który był jednocześnie Kongresem Odrodzenia Ruchu Ludowego zakończyło swą działalność.

Po 1989 roku